هر وقت مجله‌ی ستاره شناسی (Astronomy) را می‌گیرم از تنوع تلسکوپ‌ها و چشمی‌ها و لوازم جانبی آنها برای ستاره شناسان آماتور شگفت زده می‌شوم. ما قبلاً نمی‌توانستیم از چنین تنوع ابزاری بهره‌مند شویم. در عوض روی دیگر سکه را داشتیم! الان خیلی بیشتر از قبل تلسکوپ به فروش می‌رسد و اکثر کسانی که به ستاره شناسی علاقه‌مند می‌شوند سراغ تلسکوپ‌های ساده  ( تلسکوپهای سری حرفه ای ) نمی‌روند. آلودگی نوری افسار گسیخته‌ی امروزی آسمان شب را از ما گرفته است. همیشه از مردم می‌شنوم که با اندوه از کودکی خود صحبت می‌کنند که « می‌توانستم راه شیری را در آسمان ببینم ولی امروزه دیگر نمی‌شود آن را دید.» امروز بسیاری از علاقه‌مندان نمی‌دانند حتی چطور زیر گنبد آسمان تاریک چقدر راحت می‌توان از رصد لذت برد.

اما تأمل کنید! همه چیز را از دست نداده‌ایم. اکثر ستاره شناسان آماتور که یک شهر بزرگ یا اطراف آن زندگی می‌کنند، با تلسکوپ‌های خود رصدهای جالبی انجام می‌دهند که شاید در یک آسمان تاریک می‌شد به آن رسید. فط باید برای این‌کار چند نکته را بدانید و آن‌وقت به دنبال ابزار مناسب رصدی مناسب هم باشید.
ابتدا نگاهی به مشکل آلودگی نوری می‌اندازیم و چند اصطلاح را تعریف می‌کنیم. آلودگی نوری دو حالت دارد: روشنایی آسمان (sky glow) و روشنایی آسمان محلی (یا اطراف محل رصد). روشنایی آسمان به همان نور ضعیفی برمی‌گردد که بالای افق ناظر دیده‌ می‌شود؛ که مشخص است که ترکیبی از صدها یا هزاران لامپ در ساختمان‌ها و بناهای شهری،‌ پارک‌ها، و بزرگراه‌ها می‌تواند این مشکل را به‌وجود آورد. نتیجه‌ اینکه نور ستارگان کم‌نورتر عملاً حذف می‌شود. آلودگی نوری محلی، در شهرهای بسیار بزرگ و حومه‌ی آنها اتفاق می‌افتد. اغلب باعث می‌شود که ‌کم‌تر جایی حتی با کمی تاریکی وجود داشته باشد. مثل نورافکن یک ساختمان نزدیک منزل  شما یا چراغ‌های محله‌ای که در آن زندگی می‌کنید. این نوع آلودگی نوری چندان هم نمی‌تواند باعث روشنایی آسمان و حذف ستارگان شود، ولی بازهم نور ستارگان و اجرام کم نور را به مقدار قابل ملاحظه‌ای کم می‌کند. در این حالت شاید در میدان دید ابزار خود با رصد گوشه‌ چشمی بتوانید آنها را تشخیص دهید. خبر جالب اینکه می‌شود هر دو مشکل را مرتفع کرد و شما می‌توانید از رصد در منزل خود در یک شهر  بزرگ هم لذت کافی را ببرید.
ابزار
این بحث را با تلسکوپ‌ها شروع می‌کنیم که بهترین ابزار برای محیطهای شهری به حساب می‌آیند {بخصوص اگر مجهز به سیستم هدایت الکترونیک باشند}. «اگر از منطقه‌ای با آلودگی نوری زیاد رصدکنیم،‌ تلسکوپ‌های کوچک بهتر از بزرگ هستند.» این حرف تکراری کاملاً غلط است. این بحث قدیمی براساس این اصل است که چون دهانه‌ی بازتر نور بیشتری جمع می‌کند، در آسمان شهری نمی‌توانیم از تلسکوپ‌های بزرگتر استفاده کنیم. ولی واقعاً این‌طور نیست. تلسکوپ بزرگتر نور ستارگان و در نتیجه‌ مکان آنها را به‌خوبی مشخص می‌کنند. در شهرها هم یک تلسکوپ 12 اینچی ستارگان بیشتری نسبت به 6 اینچی نشان می‌دهد. ولی همین مسأله این ذهنیت غلط را درست کرده است. میزان گرماگیری و تلاطم‌ جوی است که تلسکوپ‌های بزرگ‌تر را دچار مشکل می‌کند و نه نور دریافتی! شب‌هایی بوده که من به خاطر تلاطم جوی با تلسکوپ 18 اینچی تصاویری را گرفته‌ام که به اندازه‌ی 4 اینچی شکستی یا 8 اینچی انعکاسی هم نبوده است.  ولی با آلودگی نوری آسمان کاری نمی‌شود کرد.

حالا مسأله ای که مطرح می‌شود بودجه‌ی هر رصدگر برای خرید تلسکوپ است. بسته به این‌که کجا زندگی می‌کنید، بزرگی تلسکوپ انتخابی برای خرید تغییر می‌کند. تلسکوپ را باید کجا برپا کرد؟ باوجود یکه تلسکوپ برای استفاده آماده است ولی باید خیلی سریع برای برپاکردن آن به محل تاریکی برده شود. ولی واقعیتی را هم نباید فراموش کرد. شیوع تنبلی و البته دشواری در برپا کردن تلسکوپ بین اخترشناسان آماتور و علاقه‌مندان است! «می‌دونم که آسمون امشب صافه ولی خسته‌ام و تلسکوپ هم دقت و حوصله‌ی زیادی می‌خواد تا آماده‌اش کنم. فردا رصد می کنم. خُب تلویزیون بهتره!»
بنابراین وقتی آلودگی نوری هیچ تأثیری در انتخاب تلسکوپ ندارد، محل زندگی شما اهمیت پیدا می‌کند.  اگر در یک آپارتمان 3 طبقه زندگی می‌کنید، نباید تلسکوپ خیلی بزرگی بخرید که مجبور شوید آن را با همه‌ی متعلقاتش چند دفعه بالا و پایین ببرید. در این حالت بهترین راه حل یک جای مناسب مثل پارکینگ یا انباری است که اتاقی برای نگه‌داری تلسکوپ داشته باشد.
دو اخترشناس آماتور را می‌شناسم که در مناطقی زندگی می‌کنند که آلودگی نوری وحشتناکی دارد. «جک» یک شکستی پایه آلمانی 90 میلیمتری دارد (به قیمت 302.000 تومان). مسلماً او فقط می‌تواند در آسمان بسیار صاف و تاریک رصدئ خوبی داشته باشد.  و دیگری به‌نام «کارل» که یک شکستی 20 اینچی دارد (حدود 10 هزار $). ولی به‌خاطر اندازه‌ی بزرگ تلسکوپ فقط 3 یا 4 بار در سال می‌تواند از آن استفاده کند. بنابراین کدام تلسکوپ بهتر است؟ به نظر من جواب واضح است. شکستی کوچک بهتر است چراکه «جک» با رصدهای پیاپی دنیای دیگری را تجربه می‌کند. چیزی که برای همه مهم است، کوچک، ارزان، گران قیمت، یا پیشرفته است. بهترین تلسکوپ دنیا آن است که شما دائماً از آن استفاده می‌کنید و سرشار از لذت می‌شوید. اما برخی از تلسکوپهای آماتوری هستند که درای اندازه های استانداردی می باشند. مانند تلسکوپهای 6 اینچی دابسونی ، 8 اینچی نیوتونی ، 10 اینچی دابسونی ، 12 اینچ دابسونی و 5 اینچ نیوتونی که دارای قیمتهای بسیار مناسبی هستند.
اخترشناسان شهری با استفاده از تلسکوپ‌های موتوردار، مزیت‌های زیادی به‌دست خواهند آورد. بسیار عالی است که از این طریق آسمان را در محلی تاریک مساحی کنیم؛ ولی در آسمان روشن شهری تشخیص ستارگان کم ‌نور و محل آنها بسیار مشکل است. یک نکته: در تلسکوپ‌های موتوردار سیستم ردیاب پایه از سیستم اُپتیکی کاملاً جداست. یعنی مکان‌یابی یا مساحی از طریق ردیاب نیازی به میدان دید واقع در تلسکوپ ندارد. جدای از نوع تلسکوپ، بهینه سازی آن هم یکی از مهم‌ترین کارهایی است که باید همواره انجام دهید. یکی از مؤثرترین روش‌ها برای بهینه سازی، لوله‌ای بزرگ در اطراف بدنه‌ی تلسکوپ است. نه‌تنها کمی باعث کارکرد بهتر عدسی‌های شکستی یا صفحه‌ی تصحیح کننده‌ می‌شود، بلکه مانعی برای نورهای مزاحم اطراف هم هست. بخصوص این مسأله برای تلسکوپ‌های بازتابی نیوتنی مهم است که کانونی کننده اغلب نزدیک به بخش‌ جلویی روزنه‌ی تلسکوپ است و ممکن است از طریق حداقل نورهای محیطی روشن شده و آنها را نیز به چشمی برساند. با قرار دادن این لوله حداقل یک برابر کانونی کننده، این مسأله را تا حدودی حل می‌کند و تضاد نوری را به شدت افزایش می‌دهد. انتخاب چشمی مناسب به اندازه‌ی انتخاب تلسکوپ مناسب اهمیت دارد. چشمی می‌تواند اختلاف زیادی بین دیدن و ندیدن جسم باشد. هرگز چشمی را  برپایه بزرگنمایی انتخاب نکنید! شاید کمی با دیدگاه اولیه‌ نسبت به این قضیه عاقلانه به نظر نرسد ولی بزرگنمایی در رده‌ی دوم اهمیت قرار دارد. عدسی شئ، قطر باریکه‌ی نوری است که از چشمی خارج می شود. می‌توانید عدسی شئ تلسکوپ یا دوچشمی را با قرار دادن آن در یک سطح روشن مانند دیوار یا آسمان روز  (و نه به سمت خورشید!) ببینید. به عقب برمی‌گردیم و نگاهی گذرا به قرص نوری می‌اندازیم که ظاهراً درون عدسی شناور است. قطر شئ با میزان بزرگنمایی تغییر می‌کند.

در حین انتخاب مطمئن شوید که تیوپ حفاظ چشمی را نیز همراه خود داشته باشید. این تیوپ برای محافظت چشم در مقابل نور ورودی به چشم ناظر طراحی شده است. واقعاً می‌توانند تصویری متفاوت از آنچه قبلاً در حالت عادی می‌دیدید، از چشمی خواهید دید. شخصاً این ابزار مفید را به  «مدل لبه دار» ترجیح می‌دهم. دوچشمی‌ها باید تمییز نگه داشته شوند، زیرا مقدار بسیار کمی چربی روی عدسی باعث تار شدن میدان دید می‌شود. بیرونی‌ترین  بخش چشم یعنی مژه‌ها چربی را براحتی جذب می‌کنند. برای تمییز کردن یک عدسی،‌ از دستمال عدسی استفاده کنید. با استفاده از محلول ویژه پاک کردن، عدسی آن را تمیز کنید. سطح مقطع عدسی را به آرامی با دستمال خشک کنید تا چربی را کامل پاک کند. «مداد عدسی» هم برای  این کار خوب است (بُرُس تمیز کننده عدسی که در دوربین‌های عکاسی و دوچشمی‌ها کاربرد دارد). برای جلوگیری از بین بردن لایه نشانی عدسی هرگز هیچ جسم قابل اصطکاکی را به کار نبرید.

 بسیاری به دلیل ناآگاهی یا درک نادرست از اینکه فیلترهای «کاهش آلودگی نوری» (LPR) دارند که: در همه جا باعث نجات اخترشناسان از آلودگی نوری می‌شوند. در نگاه اول شاید به نظر برسد که LPR این کار را بخوبی انجام می‌دهد. ولی بسیاری از نورهای برون شهری در طیف مرئی نیستند؛ بلکه به صورت گسسته در طول موج‌های خاصی گسیل می‌شوند. مثلاً چراغ‌های فشار قوی سدیم اساساً در نور زرد گسیل دارند. فیلترهای LPR برای خنثی کردن نورهای مرئی در طول‌موج‌های معینی مورد استفاده قرار گیرند. با این حال نور ماشین‌ها، ساختمان‌هاو خانه‌ها و دیگر منابع که از این نوع لامپ‌ها استفاده می‌کنند در همه‌ی طول‌موج‌های مرئی گسیل دارند.

فیلترهای LPR اجرام عمق آسمان را روشن‌تر نمی‌کنند. آنها همه‌ی نورهایی که در طول موج‌های خاص هستند، و از همه جهات می‌آیند، سد می‌کنند. این بدان معناست که این فیلترها کاملاً همه چیز را از دید پنهان یا کم رنگ می‌کنند. ولی در این فرایند زمینه‌ی آسمان بیش از هدف رصدی تاریک بوده و تضاد نوری زیاد می‌شود. بنابراین فیلترهای LPR باید دیدن جسم را راحت‌تر کنند نه اینکه آن را روشن‌تر سازند.

و بالاخره یکی از پرکاربردترین ابزارهای رصدی جدای از اینکه کجا باشید، دوچشمی‌ها هستند.  دوچشمی‌ها هستند که رصدگران را به حومه شهرها می‌کشانند و می‌توانند آسمان را با آن براحتی رصد و مساحی کنند! اگر قدرت دید چشم غیر مسلح در جایی قدر 3  باشد، دوربین دوچشمی 50 میلی‌متری تا قدر 6 را نشان خواهد داد. در حالی که چشم در بهترین آسمان تاریک تا قدر 6 می‌تواند ستارگان را تشخیص دهد. با دوچشمی براحتی می‌توان ستارگان اصلی را پیدا کرد. این در حالی است که با چشم غیرمسلح حتی ستارگان آشنا و پُر نور را هم به سختی می‌توان دید. بدون دوچشمی‌ خانه را ترک نکنید!

 
انتخاب محل رصد

چالش اصلی که رصدگران با آن روبرو هستند پیدا کردن محل رصد مناسب است. در حالت ایده آل باید  جایی تاریک، قابل دسترس و مهمتر‌ از همه ایمن باشد. اگر تنها می‌خواهید رصد کنید، ایمنی باید مهمترین اصل انتخاب محل مناسب برای شما باشد. اگر در یک آپارتمان بلند زندگی می‌کنید از پشت بام آن استفاده کنید. خوشبختانه با آسانسور این محل رصد براحتی قابل دسترس است!!

در این نوع محل رصدی اگر به اندازه کافی بلند باشد از شر درختان کنار ساختمان، نور خیابان و ماشین‌ها و غیره در امان هستید! ولی با وجود این مزایا مشکلاتی هم دارد! پشت بام‌ها آشفتگی گرمایی زیادی را حتی در زمستان جذب می کنند. گاهی در این شیوه‌ی رصد با عکس العمل منفی همسایه ها هم مواجه می‌شوید. مناطقی پوشیده از چمن در پارک‌ها و دشت‌ها یا نزدیک ساحل انتخاب‌های دیگری می‌توانند باشند چراکه گرمای کمی را در طول روز جذب می کنند. پارک‌ها از لحاظ ایمنی شاید بهتر و در برخی مناطق بدتر باشند. قبل از اینکه به محل رصد بروید، حتماً قبلاً به آنجا رفته و شرایط را بسنجید. بهترین کار پیوستن به یک گروه نجوم محلی و استفاده از جلسات آنها است. اغلب گرو‌ه های نجومی شب‌های رصدی خود را نزدیک «ماه نو» در آخر هفته‌ها برقرار می‌کنند. با این کار هم از جلسات و برنامه‌های ویژ‌ه‌ی گروه نجوم استفاده می‌کند و هم از شب‌های رصدی.

تکنیک‌های رصدی
تا آنجا که ممکن است هر منبع آلودگی نوری را از خود دور کنید یا نور آن را بلوکه کنید. درختان ساختمان‌ها و دیگر مواضع این کار را براحتی برایتان انجام می‌دهند. مگر از این نوع محل‌ها دوری نمی‌کنید تا زاویه‌ی دید بهتری داشته باشید؟  در این نوع محل‌ها برخی از اخترشناسان ابزار و متعلقات مخصوص به خود را می‌آورند. برای جلوگیری از مشکل آلودگی نوری، می‌توان از پوشش سیاهی استفاده کرد تا داربست آن از جنس لوله‌های PVC است. در هوای آرام وساکن، مشکل پوشش خودبه خود حل می‌شود. ولی در باد باید این حفاظ سبُک را روی زمین خواباند. روکش سیاه رنگ و کدر را که به داربست وصل بوده با استفاده از پوشش دوخته شده با چسب به روکش وصل کرد و به داربست چسباند. کُل این حفاظ را فقط ظرف چند دقیقه می‌توان دوباره باز کرد.
اگر هیچ حفاظ مناسبی در محل رصد نباشد و شما هم این داربست را همراه داشته باشید، بهترین کار این است که روکش را روی سر خود بیاندازید تا اطرافتان تاریک باشد. درست مانند عکاسان قدیمی که پارچه‌ای را روی سرشان می‌انداختند.
خود من هم ترجیح می‌دهم که از یک «ژاکت یقه اسکی» استفاده کنم و آن را ابزار استتار شخصی می‌دانم! حالا وقتی به چشمی نگاه می‌کنم، لباس را بالا و روی چشمی می‌کشم. بله عجیب است! ولی من بدون این‌کار نیم قدر را از دست می‌دهم.
بالاخره زمان‌بندی در زندگی همه‌چیز؛ بخصوص وقتی می‌خواهید رصدگر شهری باشید. وقتی هدفتان را انتخاب کردید، چه ماه باشد، سیاره یا حتی یک جرم عمق آسمان بهترین زمانی که می‌توانید ان را رصد کنید زمانی است که در بالاترین ارتفاع خود در آسمان باشد. جرمی که نزدیک افق غیر قابل رؤیت است، واضح‌تر شده و با ارتفاع گرفتن، نورانی‌‌تر به نظر می‌‌رسد.
میزان آلودگی نوری اغلب بعد از نیمه شب به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد و در ساعات نزدیک صبح به بهترین وضعیت خود برای رصد شهری می‌رسد. به قول یکی از دوستانم، «گلینیس وان آدن» (Glynis van Uden )، اهل «تیلبورگ» هلند، آسمان خوب، قدرت چشم را قابل انعطاف و برای رصد بسیاری از اجرام با مشخصات نوری مختلف آماده می‌کند. من در نزدیکی‌های صبح رصدهای بسیاری داشته‌ام و همواره دنبال تعطیلات برای گذران وقت تا صبح هستم. همواره از اینکه صبح دقیقاً موقع خواب مردم بیدارم و زیر آسمان پُر ستاره مشغول رصد هستم،‌ لذت می‌برم. فکر کنید که اگر بخواهم خیلی راحت سرم را روی بالش بگذارم و تا صبح راحت بخوابم چه چیز را از دست داده‌ام!
اینها چند روش ساده بودند که با وجود آلودگی نوری مناطق شهری می‌توانید از آنها استفاده کنید. در نوشته‌های بعدی به انواع اجرامی که می‌توان به بهترین شکل آنها را رصد کرد، اشاره می‌کنم.